Σωκράτης

I

Ένας από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους της αρχαίας Ελλάδας (Αθήνα 470 ή 469 - 399 π.Χ.). Γιος ενός γλύπτη και μιας μαίας, ο Σ. πρέπει να είχε κάποια οικονομική άνεση, όπως αποδείχνει το γεγονός ότι πέρασε όλη του τη ζωή αδιαφορώντας για τα οικονομικά ζητήματα (από εδώ πηγάζουν και όλα τα ανέκδοτα για τους καβγάδες με τη γυναίκα του Ξανθίππη) και το ότι πολέμησε γενναία ως οπλίτης (είχε επομένως τα μέσα να προμηθευτεί το δαπανηρό οπλισμό που χρησιμοποιούσαν οι πολεμιστές αυτοί) στις μάχες της Ποτίδαιας το 429, της Δήλου το 424 και της Αμφίπολης το 422, στην πρώτη φάση του Πελοποννησιακού πόλεμου.

Αυτές ήταν, όπως φαίνεται, οι μόνες φορές που ο Σ. απομακρύνθηκε από την πόλη του και πέρασε την υπόλοιπη ζωή του προσπαθώντας να ασκήσει πάνω τους συμπολίτες του την τέχνη εκείνη της «μαιευτικής», που η μητέρα του ασκούσε στις γυναίκες. Η δραστηριότητα αυτή τον απορρόφησε τελείως και δε θέλησε ποτέ, από προσωπικές πολιτικές πεποιθήσεις, να συμμετάσχει στην πολιτική ζωή της εποχής του (ο Σ. δικαιολογούνταν με τον ισχυρισμό ότι του το απαγόρευε το «δαιμόνιόν» του, ειρωνική κατά ένα μέρος και σοβαρή, κατά ένα άλλο προσωποποίηση της συνείδησης του)· μόνο δύο φορές βρέθηκε στην ανάγκη να αναλάβει δημόσια καθήκοντα: μια φορά, επί δημοκρατικού καθεστώτος, όταν, ως επιστάτης των πρυτάνεων, αντιτάχτηκε στη συνοπτική καταδίκη των στρατηγών, που νίκησαν στις Αργινούσες (406 π.Χ.), οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί ότι δεν έσωσαν τους ναυαγούς. Τη δεύτερη φορά, την εποχή των Τριάκοντα Τυράννων, όταν αρνήθηκε να γίνει συνένοχος στην πολιτική δολοφονία κάποιου Λέοντα από τη Σαλαμίνα. Και στις δύο περιπτώσεις ο Σ. διέτρεξε μεγάλο κίνδυνο και σώθηκε μόνο από τις πολιτικές μεταβολές που είχαν μεσολάβησα. Η διάσταση αυτή, μεταξύ του Σ. και της πολιτικής ζωής της πόλης (ανεξάρτητα από το πολιτικό καθεστώς που υπήρχε) έγινε βαθύτερη και οριστική μετά την αποκατάσταση του δημοκρατικού καθεστώτος: διατυπώθηκε εναντίον του η κατηγορία ότι δεν πιστεύει στους θεούς της πόλης και ότι διαφθείρει τους νέους. Κηρύχτηκε ένοχος και καταδικάστηκε να πιει το κώνειο. Ο Πλάτων στην Απολογία, στον Κρίτωνα και στο Φαίδωνα αποθανάτισε τις φράσεις της δίκης, την άρνηση του Σ. να αποφύγει την καταδίκη και τις τελευταίες στιγμές του, υψώνοντας τον σε παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο φιλόσοφος αντιμετωπίζει το θάνατο από αγάπη προς τη δικαιοσύνη και συνέπεια προς τη συνείδηση του.

Ένα γεγονός τόσο εντυπωσιακό και με πρώτη ματιά τόσο άδικο ώστε να φαίνεται παράλογο (πολύ περισσότερο όταν έχει κανείς υπόψη του τις μετριοπαθείς και διαλλακτικές τάσεις που, γενικά, ακολουθούσε το καθεστώς που τον καταδίκασε), πρέπει να μπορεί να βρει την εξήγησή του, αν όχι μια πραγματική δικαιολόγηση, στις σχέσεις του Σ. με την πόλη του, δηλαδή στις ηθικοπολιτικές πεποιθήσεις του και, με μια λέξη, στη φιλοσοφία.

Αλλά ακριβώς εδώ βρίσκεται το πρόβλημα: ο Σ. δεν έγραψε τίποτε και όλα όσα ξέρουμε για αυτόν τα ξέρουμε από άλλους: κυρίως από τον Πλάτωνα*, που παρουσίασε το Σ. πρωταγωνιστή σε όλους σχεδόν τους φιλοσοφικούς διαλόγους του· από τον Ξενοφώντα*, που του αφιέρωσε μερικά έργα του για να εξάρει τις προσωπικές πολιτικές και θρησκευτικές αρετές του· από τον Αριστοτέλη*, που σε μερικές ενδείξεις που συνάγονται από τα έργα του τείνει να τον παρουσίασα ως τον άνθρωπο που ανακάλυψε τους επαγωγικούς συλλογισμούς και τη θεωρία των αριθμών· από τον Αριστοφάνη*, που στις Νεφέλες του (όταν ο Σ. ζούσε ακόμα) μας δίνει μια σκληρή και υπερβολική γελοιογραφία του, βάζοντας τον στο ίδιο επίπεδο με τους θεωρητικούς της νέας επιστήμης και με τους σοφιστές. Πρόκειται για παρουσιάσεις του Σ. συχνά διασκεδαστικές ή που οπωσδήποτε δε συμφωνούν απόλυτα με την πραγματικότητα ή και μεταξύ τους, και οι οποίες γίνονται ακόμα χειρότερες από τη διαφορά των συγκρουόμενων τάσεων μεταξύ των άμεσων μαθητών του, των λεγομένων «*σωκρατικών ελασσόνων». Καταλαβαίνουμε έτσι γιατί το «σωκρατικό πρόβλημα» συγκίνησε τα πνεύματα και προκάλεσε τις συζητήσεις ιστορικών και φιλόσοφων από την εποχή του Αριστοτέλη ως τις μέρες μας: κάθε εποχή παρουσίασε μια εικόνα του Σ. κατά δική της εικόνα και ομοίωση, περνώντας από τις πιο υπερβολικές υμνολογίες (ας θυμηθούμε το Sancte Socrates, ora pro nobis - «άγιε Σωκράτη, πρέσβευε υπέρ ημών» - του Έρασμου) στις πιο απόλυτες υποτιμήσεις: διαφορές εκτιμήσεων που τις έκανε δυνατές το κριτήριο υπογραμμίσεως των διαφορών που υπάρχουν μεταξύ των πηγών και της προτίμησης της μιας αντί της άλλης. Έτσι γίνεται κατανοητό και το ότι μερικοί έφτασαν στο συμπέρασμα ότι είναι αδύνατο να μάθουμε τον «ιστορικό» Σ. και ότι μπορούμε μόνο να γνωρίσουμε το πλήθος των «σωκρατικών θρύλων».

Ένας τέτοιος σκεπτικισμός όμως πρέπει οπωσδήποτε να απορριφτεί με βάση τα όσα μπόρεσε να διαπιστώσει η ιστορική και η φιλολογική κριτική: η μαρτυρία του Αριστοτέλη εξαρτιέται ουσιαστικά από μια ερμηνεία των όσων λέει ο Πλάτων και από τις συζητήσεις που γίνονταν μέσα στην Ακαδημία- η μαρτυρία του Ξενοφώντα, αν εξαιρέσει κανείς τα δύο πρώτα κεφάλαια των Απομνημονευμάτων, ανάγεται πιθανώς σε μια εποχή περίπου τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του Σ. και ο συγγραφέας τους δε διακρίνεται για την κατανόηση των φιλοσοφικών προβλημάτων· και στη μαρτυρία του Αριστοφάνη τέλος, ο Σ. είναι ένα σύμβολο, όσο και αν μερικά χαρακτηριστικά τον κάνουν να αναγνωρίζεται εύκολα. Επομένως δε μένει παρά μόνο ο Πλάτων, και ακριβέστερα ο Πλάτων των «νεανικών» ή «σωκρατικών» διαλόγων: πρόκειται βέβαια, ακόμα μια φορά, για ένα Σ. «ερμηνευμένο», αλλά είναι μια ερμηνεία που συνεπάγεται επίσης αποδοχή και υπεράσπιση και γι’ αυτό ιστορικά αξιόπιστη. Τα λόγια που ο Πλάτων βάζει στο στόμα του Σ. στο δικαστήριο και στη φυλακή δεν μπορεί να είναι επινοήσεις (πολλά πρόσωπα τα είχαν ακούσει και δεν τα διέψευσαν ποτέ) και στα λόγια αυτά μπορούμε να διακρίνουμε τη φιλοσοφία και την ομολογία πίστης του Σωκράτη.

Ο Σ. έχει τον ίδιο εκείνο υποκειμενισμό, που είναι το χαρακτηριστικό των σοφιστών. Κάθε ένας πιστεύει ως αληθινό μόνο εκείνο που φαίνεται αληθινό στη δική του σκέψη· ο ίδιος ο Σ. βεβαίωνε πως άφηνε να πειστεί μόνο από το συλλογισμό εκείνο που του φαινόταν ο καλύτερος έπειτα από πλήρη κριτική εξέταση. Αλλά ακριβώς η απαίτηση αυτή της πλήρους κριτικής εξέτασης κάνει το Σ. να ξεπερνά τη σοφιστική συμπεριφορά· γιατί δε δέχεται ότι οι γνώμες των άλλων είναι μόνο δυσκολίες που πρέπει να υπερνικηθούν με κάθε τρόπο και ότι εκείνοι που τις υποστηρίζουν πρέπει να θεωρούνται μόνο ως αντίπαλοι που πρέπει να νικηθούν σε ένα ρητορικό αγώνα ή ως αφελείς που μπορούν να γοητευτούν με ωραία λόγια. Δεν μπορούμε επομένως να είμαστε βέβαιοι για τη δική μας αλήθεια πριν τη φέρουμε αντιμέτωπη με τις αλήθειες των άλλων· έτσι, κοντά στο δικαίωμα του καθενός να υποστηρίζει τη δική του άποψη, γεννιέται και το καθήκον να καταλαβαίνει τις απόψεις του άλλου: εκείνο το καθήκον της εξέτασης, της συζήτησης, του διαλόγου που ο Σ. εκτέλεσε σε όλη τη ζωή του, και που θεωρούσε υπέρτατο καθήκον του ανθρώπου και ταυτόχρονα το ύψιστο αγαθό.

Συζήτηση σημαίνει συνεργασία σε μια κοινή αναζήτηση της αλήθειας: ο Σ. είναι βέβαιος ότι μόνο από έναν αληθινό φιλοσοφικό διάλογο μπορούν να προέλθουν κοινές αξίες και αλήθειες, δηλαδή καθολικές· συγχρόνως δεν έχει τη δογματική αντίληψη ότι αυτός κατέχει αυτές τις αξίες και τις αλήθειες. Με την έννοια αυτή, το μόνο που ξέρει είναι ότι δεν ξέρει τίποτε («ουδέν οίδα») και ακριβώς για το λόγον αυτό θέλει να αναζητήσει, να εξετάσει, να συζητήσει· και μπροστά στη φαινομενική αλλά όχι πραγματική σοφία των συνομιλητών του, η γνώση του ότι δεν ξέρει, γίνεται η πηγή της πιο αποτελεσματικής μορφής της σωκρατικής ειρωνείας.

Γύρω από τη βασική αυτή θέση αναπτύσσονται και αποχτούν σημασία οι άλλες θεωρίες, που μπορούμε να του αποδώσουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Και κυρίως εκείνη με την οποία «κανένας δεν κάνει κακό θεληματικά» («ουδείς εκών κακός») επειδή δηλαδή του αρέσει να κάνει το κακό· καθένας ενεργεί σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του και κάνει εκείνο που θεωρεί για τον εαυτό του καλό. Αν κάνει κακό,

αυτό οφείλεται αποκλειστικά στο γεγονός ότι δεν ξέρει ποιο είναι το αληθινό καλό για τον εαυτό του, αφού, αν το ήξερε, η θέλησή του και η επιθυμία του θα επηρεάζονταν ακατανίκητα απ’ αυτό, γιατί το καλό δεν μπορεί να μη φαίνεται ως αυτό που είναι προτιμότερο περισσότερο από όλα. Η αρχή αυτή της έλξης που ασκεί το καλό, από τη μια πλευρά δεν είναι τίποτε άλλο από την επιβεβαίωση του καθήκοντος να καταλαβαίνουμε και από την άλλη η βάση της σωκρατικής θεωρίας της ταυτότητας γνώσης και αρετής και της αναγωγής όλων των επιμέρους αρετών σε γνώση του καλού και του κακού γενικά. Κι απ’ αυτό πηγάζει και η άλλη θέση, ότι είναι καλύτερο να υφίστασαι παρά να διαπράττεις αδικία, με την οποία ο Σ. δικαιολογεί την επίμονη άρνησή του να αποφύγει τη δίκη και την καταδίκη.

Για τις ιδέες του αυτές, για τη συνέπεια με την οποία τις εφάρμοσε στην πράξη, ο Σ. παρουσιάστηκε πάντα ως μια από τις κεντρικές φυσιογνωμίες της ιστορίας της σκέψης, ένα ιδεώδες σοφίας και κριτικού πνεύματος, που η ανθρώπινη συνείδηση δεν έπαψε ποτέ να αναζητά.

«Ο Σωκράτης διδάσκει», μαρμάρινο ανάγλυφο του Άγγλου γλύπτη Χάρυ Μπέητς, έργο του 1888. Καθιστοί, εκτός το Σωκράτη είναι ο Πλάτων και ο Αλκιβιάδης (χωρίς γένια).

Ο Σωκράτης παραμένει ένα ιδεώδες σοφίας και κριτικής σκέψης (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

II

Όνομα διάφορων ιστορικών προσώπων εκτός από τον Αθηναίο φιλόσοφο.

1. Αθηναίος στρατηγός, που, κατά τον πρώτο χρόνο του Πελοποννησιακού πόλεμου, βρισκόταν επικεφαλής στόλου που έπλευσε γύρω από την Πελοπόννησο και λεηλάτησε την Ήλιδα και τα περίχωρα της Μεθώνης.

2. Αρχαίος στρατηγός, από εκείνους που ακολούθησαν τον Κύρο το Νεώτερο στην εκστρατεία εναντίον του αδελφού του, μαζί με άλλους Έλληνες μισθοφόρους. Ο Τισσαφέρνης κατόρθωσε να τον συλλάβει μαζί με τους άλλους Έλληνες αρχηγούς, και τον έστειλε στο Μέγα Βασιλέα, που πρόσταξε τον αποκεφαλισμό του.

3. Ίλαρχος του στρατού του Μεγάλου Αλέξανδρου, που είχε προηγηθεί με την ίλη του στη μάχη κοντά στο Γρανικό ποταμό.

4. Γραμματικός από την Κω, που έζησε πριν από τον Πλούταρχο, και έγραψε το έργο Επικλήσεις θεών, από το οποίο σώθηκαν μόνο μερικά αποσπάσματα.

5. Ποιητής επιγραμμάτων, που αναφέρεται από το Διογένη το Λαέρτιο. Σώζεται ένα επίγραμμά του.

6. Ιστορικός συγγραφέας από τη Ρόδο, που έζησε στα χρόνια του Αύγουστου. Έγραψε ιστορικό έργο με τίτλο Εμφύλιος πόλεμος Ρωμαίων, που περιλάμβανε γεγονότα ως τη ναυμαχία που έγινε κοντά στο Άκτιο (30 π.Χ.).

7. Συγγραφέας και περιηγητής από το Άργος, που έζησε γύρω στο 150 μ.Χ. Έγραψε: Προς Ειδόθεον, και Περιήγησιν Άργους. Από τα κείμενα του άντλησαν οι Πίνδαρος, Ευριπίδης και Πλούταρχος.

8. Εκκλησιαστικός συγγραφέας του 5ου αι. Έγραψε συνέχεια της ιστορίας του Ευσέβιου. Πολλά κείμενα του είναι σχεδόν ταυτόσημα με ανάλογα του Σωζόμενου*, γι’ αυτό θεωρείται βέβαιο ότι οι δύο συγγραφείς αντλήσανε από κοινή πηγή. Ο Σ. υπερτερεί στην κριτικότητα και στο αξιόπιστο, αλλ’ ο Σωζόμενος, υπερτερεί σε λογοτεχνικό ύφος.

III

Όνομα άγιων της Αν. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Στρατιώτης στην Πέργη της Παμφυλίας επί Αντωνίου (138-160). Μαρτύρησε σε καμίνι, μαζί με το συνάδελφο του Διονύσιο. Η μνήμη του τιμάται τη 19η Απριλίου.

2. Ζηλωτής στην Άγκυρα. Μαρτύρησε επί Αλέξανδρου Σεβήρου (222-235) με αποκεφαλισμό. Η μνήμη του τιμάται την 21η Οκτωβρίου.

3. Επίσκοπος Καρπαθίας. Άγιος της κυπριακής Εκκλησίας.

4. Μοναχός στη Νίκαια της Βιθυνίας. Κατά τους διωγμούς του Ιουλιανού του Παραβάτη (360-363) μαζί με τους μοναχούς Δανιήλ, Ευσέβιο, Ιερόθεο, Κομάσιο και Χαρίτωνα, καταφύγανε στην Τιβεριούπολη της Βουλγαρίας για να σωθούν αλλά τους συλλάβανε και μαρτύρησαν με αποκεφαλισμό. Η μνήμη τους τιμάται την 28η Νοεμβρίου.

* * *

ο, ΝΜΑ

ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες φιλοσόφους όλων τών εποχών, ο πρώτος από την τριάδα τών αρχαίων Ελλήνων σοφών, που, μαζί με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, έθεσαν τις φιλοσοφικές βάσεις τού δυτικού πολιτισμού, και ο οποίος έζησε στην Αθήνα από το 470 ώς το 399 π.Χ.

[ΕΤΥΜΟΛ. < σῶς (βλ. λ. σώος) + -κράτης (< κράτος)].